Thụ tinh trong ống nghiệm là phương pháp điều
trị hiếm muộn hiệu quả, tỷ lệ thai trung bình tại Việt Nam khoảng 35-40%. Ước tính đã có trên 25.000 em bé đã ra đời từ kỹ thuật này.
Thụ tinh trong ống nghiệm là kỹ thuật lấy noãn
và tinh trùng kết hợp với nhau ở ngoài cơ thể, tạo thành phôi. Phôi được nuôi
từ 2 đến 5 ngày sau đó chuyển vào trong buồng tử cung của người vợ. Tỷ lệ thành
công của kỹ thuật này từ 30% đến 40%.
Tại Việt Nam, kỹ thuật thụ tinh trong ống
nghiệm bắt đầu được thực hiện vào năm 1997.
Chỉ định thụ tinh trong ống nghiệm
Những người thuộc một trong 3 nhóm nguyên nhân
hiếm muộn dưới đây sẽ được chỉ định thụ tinh trong ống nghiệm:
- Nguyên nhân hiếm muộn từ người vợ như
tổn thương tắc, ứ dịch vòi trứng, lạc nội mạc tử cung hay rối loạn phóng noãn
sau khi thất bại bơm tinh trùng nhiều lần.
- Nguyên nhân hiếm muộn từ người chồng như
tinh trùng ít, yếu và dị dạng hoặc không có tinh trùng.
- Hiếm muộn chưa rõ nguyên nhân và đã bơm tinh
trùng nhiều lần thất bại.
Một bước trong quy trình thụ tinh trong ống nghiệm. Ảnh: M.Đ
Quy trình làm thụ tinh trong ống nghiệm
1. Xét nghiệm đánh giá khả năng sinh sản
Xét nghiệm vợ
- Xét nghiệm nội tiết
Xét nghiệm nội tiết là xét nghiệm định lượng
nồng độ các loại nội tiết sinh dục trong máu như FSH, LH, estradiol,
testosterone, SHBG nhằm đánh giá tình trạng nội tiết của buồng trứng và các cơ
quan có liên quan đến hoạt động sinh sản. Đây là một trong những xét nghiệm góp
phần chẩn đoán số lượng noãn còn lại trong buồng trứng cũng như tiên lượng đáp
ứng của buồng trứng với thuốc kích thích trong trường hợp sẽ làm thụ tinh trong
ống nghiệm hay bơm tinh trùng vào buồng tử cung.
Thời gian gần đây, AMH (anti-Mullerian
hormone) được xem là một xét nghiệm nội tiết chính xác hơn và có thể thay thế cho
FSH, LH và estradiol trong đánh giá dự trữ buồng trứng. Nếu như FSH, LH và
estradiol cần được xét nghiệm vào những ngày đầu của chu kỳ kinh - từ ngày 1
đến ngày 5, AMH có thể được tiến hành vào bất kỳ thời điểm nào của chu kỳ kinh.
- Xét nghiệm các bệnh lây truyền qua đường
tình dục
Thông thường, tất cả bệnh nhân đến khám hiếm
muộn đều được cho thực hiện các xét nghiệm máu về HIV, viêm gan siêu vi B,
giang mai và Chlamydia trachomatis.
Chlamydia trachomatis là một loại vi khuẩn có
thể được lây truyền qua đường tình dục. Đối với đa số các phụ nữ, Chlamydia
trachomatis tự khỏi và không để lại di chứng. Tuy nhiên, với một số trường hợp
khác, sự viêm nhiễm có thể lan lên tử cung và hai vòi trứng, làm tăng nguy cơ
hiếm muộn do tổn thương vòi trứng. Do đó, xét nghiệm tầm soát Chlamydia thường
được phối hợp với các xét nghiệm khác trong chẩn đoán các tổn thương do vòi
trứng.
- Siêu âm phụ khoa, đếm nang noãn trên buồng
trứng
Siêu âm phụ khoa qua ngả âm đạo giúp phát hiện
các bất thường về phụ khoa như u xơ tử cung, u nang buồng trứng, các bất thường
bẩm sinh của đường sinh dục (tử cung đôi, tử cung 2 sừng, tử cung có vách ngăn,
không có tử cung,…), buồng trứng dạng đa nang.
Trong khám hiếm muộn, siêu âm phụ khoa cũng
nên được tiến hành vào những ngày đầu của chu kỳ kinh, không những để chẩn đoán
các bất thường nêu trên mà còn giúp đếm số nang noãn có trên buồng trứng. Siêu
âm đếm nang noãn cũng là một yếu tố cận lâm sàng giúp đánh giá số trứng còn lại
trên buồng trứng và tiên lượng đáp ứng buồng trứng với thuốc kích thích buồng
trứng.
Xét nghiệm chồng
- Tinh dịch đồ
Tinh dịch đồ là một xét nghiệm đơn giản, chi
phí chấp nhận được, đồng thời cung cấp nhiều thông tin quan trọng trong chẩn
đoán và điều trị. Mẫu tinh dịch được lấy bằng cách thủ dâm sau 2-7 ngày kiêng
quan hệ tình dục. Lấy tinh dịch khi kiêng quan hệ dưới 2 ngày thường cho kết
quả với số lượng tinh trùng ít. Ngược lại, khi kiêng quan hệ quá lâu sẽ làm cho
tỷ lệ phần trăm tinh trùng di động giảm. Mẫu tinh dịch phải được chứa trong một
dụng cụ đặc biệt, được làm bằng chất liệu không độc cho tinh trùng.
Thông qua kết quả tinh dịch đồ, bác sĩ sẽ đánh
giá về chất lượng của mẫu tinh dịch được xét nghiệm: tinh trùng ít, tinh trùng
yếu, tinh trùng bất thường hay không có tinh trùng. Ngoại trừ trường hợp không
tinh trùng, tinh dịch đồ không giúp khẳng định khả năng sinh sản của bệnh nhân,
chỉ mang tính chất gợi ý. Chất lượng tinh trùng có thể thay đổi giữa các lần
làm tinh dịch đồ khác nhau.
Trong năm 2010, Tổ chức Y tế Thế giới đã chuẩn
hóa và đưa ra tiêu chuẩn tối thiểu của một tinh dịch đồ bình thường:
- Thể tích ≥ 1,5 ml.
- Mật độ tinh trùng ≥ 15 triệu/ml.
- Tổng số tinh trùng ≥ 39 triệu.
- Tỷ lệ tinh trùng di động tiến tới ≥
32%.
- Hình dạng bình thường của tinh trùng ≥
4%.
Các xét nghiệm khác
Người chồng cũng được làm xét nghiệm tầm soát
các bệnh lây truyền qua đường tình dục như viêm gan, HIV, giang mai. Đối với
trường hợp không có tinh trùng, bệnh nhân có thể được chỉ định thực hiện tiếp
các xét nghiệm chuyên biệt khác như định lượng nội tiết sinh dục trong máu
(FSH, LH, Testosterone), siêu âm bìu, siêu âm qua ngả trực tràng. Trong một số
trường hợp, bệnh nhân có thể được mổ sinh thiết tinh hoàn trước khi có quyết
định điều trị.
2. Xét nghiệm tiền mê
Bệnh nhân được xét nghiệm máu, nước tiểu, đo
điện tim, X-quang phổi giúp đánh giá thể trạng trước khi thực hiện thủ thuật
chọc hút noãn và mang thai.
3. Kích thích buồng trứng
Kích thích buồng trứng được thực hiện tùy từng
trường hợp cụ thể. Thời gian kích thích buồng trứng có thể thay đổi từ 2 tuần
đến 4 tuần lễ, tùy bệnh nhân được áp dụng phác đồ tiêm thuốc ngắn ngày hay dài
ngày.
- Siêu âm nang noãn và định lượng nội tiết
Số lượng nang noãn và tốc độ phát triển nang
noãn trong các chu kỳ có kích thích buồng trứng phụ thuộc vào loại thuốc và
phác đồ kích thích buồng trứng được sử dụng. Siêu âm giúp đánh giá số lượng và
sự phát triển của nang noãn, từ đó giúp điều chỉnh liều lượng thuốc kịp thời để
đạt được sự đáp ứng buồng trứng tối ưu và giảm thiểu các biến chứng có thể có.
Trong quá trình kích thích buồng trứng, bệnh nhân sẽ được siêu âm nang noãn từ
2 đến 3 lần. Khi nang noãn đạt kích thước 18-20 mm, bệnh nhân sẽ được tiêm hCG,
thuốc giúp trưởng thành noãn và gây phóng noãn.
Song song quá trình siêu âm nang noãn, việc
định lượng nội tiết cũng cần thiết trong quá trình theo dõi sự phát triển nang
noãn. Định lượng estradiol (E2) thường được sử dụng trong quá trình theo dõi sự
phát triển của nang noãn do có sự tương quan giữa nồng độ E2 trong máu và sự
phát triển của nang noãn. Thông thường nồng độ E2 sẽ tăng gấp rưỡi hay gấp đôi
ngày hôm trước dự báo nang noãn phát triển tốt.
Ngoài ra, định lượng nồng độ LH và
progesterone cũng sẽ giúp tiên đoán về chất lượng của trứng. Thông thường nồng
độ 2 chất này trong máu thường thấp trong quá trình kích thích buồng trứng. Nếu
nồng độ LH và progesterone tăng cao có thể làm giảm chất lượng noãn, chất lượng
phôi.
4. Chọc hút noãn
Bệnh nhân sẽ được chọc hút noãn khoảng 36-40
giờ sau tiêm hCG. Chọc hút noãn được thực hiện qua ngả âm đạo và bệnh nhân sẽ
được gây tê tại chỗ và gây mê toàn thân. Bệnh nhân không ăn uống trước chọc hút
trứng 4 giờ. Noãn sau khi được chọc hút sẽ được chuyển qua phòng labo để xử lý
và kết hợp với tinh trùng người chồng để tạo thành phôi. Sau khi kết hợp trứng
và tinh trùng tạo thành phôi, phôi sẽ được nuôi cấy trong ống nghiệm từ 2 đến 3
ngày hay 5 ngày trước khi chuyển vào buồng tử cung của người vợ.
5. Chuyển phôi
Phôi sau khi được nuôi trong ống nghiệm 2-3
ngày (hoặc 5 ngày) sẽ được chuyển vào buồng tử cung của người vợ. Số phôi
chuyển tùy thuộc vào tuổi người vợ, nguyên nhân hiếm muộn, số chu kỳ thực hiện
trước đó cũng như chất lượng hiện tại của phôi. Bác sĩ sẽ quyết định số phôi
chuyển sao cho đạt tỷ lệ có thai cao nhất và giảm thiểu nguy cơ đa thai.
Thông thường chuyển trung bình khoảng 2-3
phôi với tỷ lệ thai đạt được khoảng 35-40%. Sau chuyển phôi bệnh nhân chỉ cần
nằm nghỉ tại chỗ 1-2 giờ, sau đó có thể đi lại bình thường. Sau chuyển phôi,
nếu còn phôi dư và tốt bệnh nhân sẽ được tư vấn trữ lạnh phôi để có thể sử dụng
cho những chu kỳ sau. Bệnh nhân được dùng thuốc hỗ trợ cho quá trình làm tổ của
phôi 2 tuần trước khi thử thai.
6. Thử thai
Thực hiện sau 2 tuần chuyển phôi. Bệnh nhân sẽ
được định lượng beta-hCG trong máu. Nếu kết quả thử thai dương tính, bệnh nhân
được hẹn siêu âm để xác định thai 3 tuần sau. Giá trị beta-hCG càng cao, khả
năng đa thai càng cao.
7. Siêu âm thai
Siêu âm thực hiện sau 3 tuần nếu kết quả
beta-hCG dương tính. Siêu âm nhằm xác định chính xác có thai hay không, số
lượng thai và tình trạng thai.
Những điều nên và không nên làm khi thực hiện
thụ tinh trong ống nghiệm
- Chế độ dinh dưỡng
Bệnh nhân ăn uống bình thường, không cần kiêng
cữ bất cứ thức ăn gì trong quá trình kích thích buồng trứng và sau chuyển phôi.
Những bệnh nhân có nguy cơ quá kích buồng trứng nên ăn nhiều chất đạm (thịt,
cá) và uống nhiều nước có thể giúp giảm nhanh tình trạng quá kích buồng trứng.
- Lối sống
Người chồng không nên hút thuốc lá vì có thể ảnh hưởng lên chất lượng tinh trùng, từ đó ảnh hưởng lên chất lượng của phôi và kết quả có thai. Người vợ không làm việc nặng cũng như không tập những môn thể thao nặng trong quá trình kích thích buồng trứng và sau chuyển phôi. Quan hệ vợ chồng nên tránh trong giai đoạn kích thích buồng trứng và sau chuyển phôi.